Καβαφισμός και άλλες επιδημίες από την Αίγυπτο

γράφει ο Νίκος Σαραντάκος

Το σημερινό κυριακάτικο, άρα φιλολογικό μας άρθρο αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, συνέχεια ενός παλιότερου φιλολογικού άρθρου. Βέβαια, το παλιότερο εκείνο άρθρο δεν δημοσιεύτηκε την περασμένη ή την προπερασμένη Κυριακή αλλά πριν από τριάμισι χρόνια -τι τα θέλετε όμως, ΑΝ ο βίος είναι βραχύς, η τέχνη είναι μακρά.

Στο άρθρο που είχα γράψει το 2012 για την τερατώδη γκάφα του (οΘντκ) φιλόλογου κ. Σ. Καργάκου να βγάλει φασίστα τον Καβάφη επειδή σε κάποια παλιά εφημερίδα βρήκε μια πλαστή επιστολή υπέρ του φασιστικού κόμματος που την υπέγραφε ο Καβάφης και άλλοι επιφανείς αλεξαντριανοί, αγνοώντας ότι υπήρξε διάψευση και μη μπορώντας να δει ότι ο Καβάφης με τον Λαγουδάκη δεν θα υπέγραφαν μαζί ούτε έγγραφο διαμαρτυρίας για τα τσουχτερά κοινόχρηστα της οκέλας τους (της πολυκατοικίας δηλαδή), έγραφα και τα εξής: Οι φίλοι του Καβάφη συγκέντρωσαν υπογραφές κάτω από ένα κείμενο διαμαρτυρίας, το οποίο δημοσιεύτηκε ευρέως και στην Αλεξάνδρεια αλλά και στην Αθήνα. Ο Δρ Λάιγξ κατατροπώθηκε, αλλά η αντιπαράθεση μεταφέρθηκε στην Αθήνα, όπου οι φίλοι του Παλαμά αισθάνθηκαν να απειλείται το είδωλό τους από τον αλεξανδρινό ποιητή. Όχι με μεγάλη δόση υπερβολής θα μπορούσαμε να πούμε ότι εξαιτίας του επεισοδίου Λαγουδάκη βγήκε το ειδικό καβαφικό τεύχος του περιοδικού Νέα Τέχνη, μορφοποιήθηκε ο πυρήνας των φίλων του Καβάφη στην Αθήνα (Λαπαθιώτης, Βαϊάνος κτλ.) και εδραιώθηκε ο Καβάφης ως το αντίπαλον δέος στον Παλαμά. Όμως το κεφάλαιο αυτό θα μας απασχολήσει σε επόμενο σημείωμα, διότι ήδη έχω γράψει πάρα πολλά.

Βρισκόμαστε στα 1924 και στην ελληνική ποίηση, όπως τουλάχιστον αυτή είναι αντιληπτή στην Αθήνα, κυριαρχεί ο Παλαμάς, αν και ο Καβάφης έχει αρχίσει να ακούγεται. Με αφορμή το επεισόδιο Λαγουδάκη λοιπόν, ο Δημήτρης Ταγκόπουλος, ο εκδότης του ιστορικού Νουμά, της ναυαρχίδας των δημοτικιστών, έγραψε στην εφημερίδα Έθνος, όπου είχε καθημερινή φιλολογική στήλη αλλά και χρονογράφημα, το άρθρο που θα διαβάσετε, με τίτλο «Καβαφισμός». Στο αρνητικότατο για τον Καβάφη άρθρο, που παρομοίαζε με επιδημία τον καβαφισμό, απάντησε ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, από τους πρώτους και πιο πιστούς φίλους του Καβάφη στην Αθήνα, με μια μάλλον σύντομη επιστολή του, που την παρουσιάζω επίσης. Οι δυο επιστολές είναι γνωστές στους παροικούντες τη φιλολογικήν Ιερουσαλήμ, αλλά αν δεν κάνω λάθος δεν υπάρχουν στο Διαδίκτυο.

Ο Ταγκόπουλος είχε λόγους να επιτεθεί στον Καβάφη, μια και ήταν φίλος και θαυμαστής του Παλαμά, και η παλαμική κυριαρχία αισθανόταν την απειλή των καινών δαιμονίων από την Αλεξάνδρεια. Υπήρχαν και γλωσσικοί λόγοι, αφού οι ακραιφνείς δημοτικιστές δεν δέχονταν την ουσιαστικά δημοτική αλλά μικτή γλώσσα του Καβάφη (Καραγκιόζη της δημοτικής, τον είχε αποκαλέσει ο Ψυχάρης). Ο Λαπαθιώτης, βέβαια, ήταν κι αυτός δημοτικιστής αλλά έριχνε με μεγαλύτερη προθυμία νερό στο κρασί του.

Το άρθρο του Ταγκόπουλου δημοσιεύτηκε στις 8 Απριλίου 1924 στην πρώτη σελίδα του Έθνους (που εκείνη την εποχή κυκλοφορούσε δισέλιδο νομίζω, αλλά επειδή κάθε σελίδα είχε επιφάνεια μερικά στρέμματα χώραγε πολλήν ύλη -λάθος, έβγαινε σε τετρασέλιδο!), με επίτιτλο Η πνευματική ζωή (εκσυχρονίζω την ορθογραφία, με πλάγιους χαρακτήρες αποδίδω τα αραιογραμμένα στο πρωτότυπο)

ΚΑΒΑΦΙΣΜΟΣ

Τη γη των Φαραώ την κατασυγκινεί ένα σπουδαιότατο ζήτημα σήμερα, ο Καβαφισμός. Ημπορεί κι αυτό να χαρακτηρισθεί ως ένα είδος φιλολογικού Φαραωνισμού —για να είναι έτσι πιο μοντέρνος, αφού όλα σήμερα η μό­δα τα ’χει μεταβάλει σε Φαραώ. Δε σημαίνει ό­μως τίποτα. Κι όταν περάσει ακόμα η Φαραωμανία, η ετικέτα του θα μένει πάντα, κι ο Καβαφισμός θα ζει και θα βασιλεύει στη χώρα των Φαραώ.



Να, τι συμβαίνει. Κάποιος «δόκτωρ Λάιγξ», όπως επί το σαρκαστικότερο αποκαλείται από τους Καβαφιστάς ο γνωστός Αιγύπτιος λόγιος κ. Σωκράτης Λαγούδάκης, ετόλμησε τώρα εσχάτως να θίξει στην Αλεξάντρεια, σε διάλεξη ή σε άρθρο —δεν ξέρω— το ποιητικό αλάθητο του κ. Κ. Καβάφη. Αμέσως η διανοούμενη Aίγυπτος σύσσωμη εξανέστη κατά του βεβήλου. Στην κινηματογραφική εφημερίδα «Σινεμά», που βγαίνει στην Αλεξάντρεια, κακό και χαλασμός. Εξήντα διανοούμενοι Αλεξαντριανοί (τι ευτυχισμένη χώρα, που ’χει τόσους διανο­ουμένους!) διαμαρτυρήθηκαν με τις υπογραφές τους, φαρδιές πλατιές, εναντίον του κ. Λαγουδάκη, του οποίου, κατά το σχετικό μανιφέ­στο, «η φρασεολογική ακράτεια και η παραπαίουσα λογική αποτελούν σπανίαν περίπτωσιν πνευματικής ακαταστασίας», και οι παρεπιδημούντες στην Αίγυπτο Αθηναίοι δημοσιογράφοι κ.κ. Θεόδ. Συναδινός και Άρ. Καμπάνης μετά της κ. Μαρίκας Κοτοπούλη έσπευσαν να τους ενισχύσουν στη διαμαρτυρία τους, στέλνοντάς τους από το Κάιρο το ακόλουθο βαρυσήμαντο τηλεγράφημα: «Αχαρακτήριστος λιβελλογραφία ε­ναντίον ποιητού Καβάφη εξεγείρει πάντας ημάς. Διαμαρτυρηθείτε, παρακαλούμεν, και εξ ονόματός μας, εκφράζοντες προς τον ποιητήν βαθυτάτην ημών συμπάθειαν».

Κι άλλα, κι άλλα πολλά, με όλα τα είδη των τυπογραφικών στοιχείων και με όλους τους τόνους που σηκώνει η περιφρόνηση και η βρι­σιά.

Ο Καβάφης είναι μεγάλος ποιητής, διεθνής. Το λέει όχι μοναχά ο κ. Κατράρος, ο κ. Ιερώνυμος και ο κ. Τίμος Μαλάνος, αλλά κι ο Άγ­γλος λόγιος κ. Ε. Μ, Φόρστερ που δογματίζει πως «ο Καβάφης είναι τόσο δυνατός και τόσο μεγάλος, ένας από τους ήρωες στην πνευματική κίνηση, όχι όμως από τους εξτρεμίστες, κι απαγγέλλεται με ίσην ευκολία Ελληνικά, Αγγλικά ή Γαλλικά».

ΑΝκαι το στενό μου κεφάλι δεν μπορεί ναν τη νιώσει αυτή την «ευκολία», σας παραθέτω έ­να ποίημα του κ. Καβάφη, από τα καλύτερά του. Ίσως μπορέσετε και τη νιώσετε εσείς την εν λόγω «ευκολία» του κ. Φόρστερ. Το ποίημα που επιγράφεται «Η θάλασσα του πρωϊού» (ή του κ. Πρωίου, γιατί ο τίτλος είναι γραμμένος με κεφαλαία ατόνιστα γράμματα) είναι το ακόλουθο:

Εδώ ας σταθώ. Κι ας δω κ’ εγώ την φύσι λίγο.
Θάλασσας του πρωιού κι ανέφελου ουρανού
λαμπρά μαβιά, και κίτρινη όχθη· όλα
ωραία και μεγάλα φωτισμένα.

Εδώ ας σταθώ. Κι ας γελασθώ πως βλέπω αυτά
(τα είδ’ αλήθεια μια στιγμή σαν πρωτοστάθηκα)·
κι όχι κι εδώ τις φαντασίες μου,
τις αναμνήσεις μου, τα ινδάλματα της ηδονής.

Αν αυτό λέγεται ποίηση, τότε αναγκάζομαι να κάμω τη δήλωση, όπως ο ήρωας του Μολιέρου, πως όσα ποιήματα έχω διαβάσει ίσαμε τώρα (κι έχω διαβάσει εκατομμύρια στίχους, Θεέ μου!) ήταν όλα πρόζες και εγώ, ο ηλίθιος, τα ’παιρνα για ποιήματα. Κι έτσι θα ’ναι, αφού τους στίχους του κ. Καβάφη τους έπαιρνα πάντοτε για κακογραμμένες πρόζες, και μου στάθηκε αδύνατο να παραδεχτώ ποτέ πως είναι ποιήματα.

Ο Καβαφισμός έχει κι εδώ, στην πόλη μας, μερικούς οπαδούς του. Δε μου κάμνει εντύπωση αυτό, αφού τόσες επιδημίες μας έρχονται, κα­τευθείαν από την Αίγυπτο.

ΔΠ.Τ.

Σημειώνω πως ο Ταγκόπουλος μεταφέρει με ακρίβεια το ποίημα του Καβάφη, με την εξαίρεση του τύπου «τες» (τες φαντασίες, τες αναμνήσεις) που τον μετατρέπει σε «τις». Η αναφορά στον ήρωα του Μολιέρου είναι στην κωμωδία Αρχοντοχωριάτης.

Μόλις δυο μέρες αργότερα, στις 10 Απριλίου, έρχεται η απάντηση από τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, ο οποίος ήταν επίσης συνεργάτης του Έθνους.

Φίλε κ. Διευθυντά,

Επειδή προχθές, γενομένου λόγου από των στηλών αυτών περί της σημασίας του Καβάφη, διετυπώθησαν ένα σωρό φαιδρότητες, περί του τι σημαίνει ποίημα και ποίησις, βρίσκομαι στην ανάγκη, σαν ποιητής, να επανορθώσω αυτές τις ελαφρότητες.

Ο Καβάφης —το γράφω απροκαλύπτως— θα μείνει ένας λαμπρότατος σταθμός της πολύ πτωχής ποιήσεώς μας. Θα μείνει ο μάλλον γνήσιος αντιπρόσωπος τής φωτεινής και σταθεράς γραμ­μής, που μας συνδέει με τον αρχαίο κόσμο.

Κι ακόμα, θα είναι μια λυδία λίθος, επάνω στην οποίαν θα δοκιμάζεται η ψυχική λεπτότης, η διαίσθησις, η ραφιναρισμένη ευαισθησία, η καλλιτεχνική ισορροπία, όσων επιχειρήσουν να τον κρίνουν.

Οι μέτριοι θα ναυαγούν αιωνίως απέναντί του.

Αυτοί, ας μη προσέχουν τον Καβάφη. Ας εξακολουθούν να κατατρίβονται σε μικροκουβεντούλες, μικροσκέψεις, μικρομανίες και μικροσυμφέροντα —κι ας μην απλώνουν χέρι παραπάνω.

Πρόθυμος,

Ναπολέων Λαπαθιώτης

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Λαπαθιώτης ύστερα από αυτό το επεισόδιο ουσιαστικά διέκοψε τη συνεργασία του με το Έθνος, όπου δημοσίευε επί δεκάμηνο μεταφρασμένα πεζοτράγουδα -τους επόμενους μήνες παρουσίασε μόνο τρεις συνεργασίες για άλλα θέματα. Ίσως όμως να είναι και τυχαίο, διότι και πριν τον καβγά οι δημοσιεύσεις του στο Έθνος είχαν αραιώσει.

Διηγούνται ότι ο Καβάφης, όταν στον κύκλο του σχολίαζαν τη μεγάλη αποδοχή που γνώριζε ο Παλαμάς, είχε απαντήσει με μια παραβολή, για το πλουσιότατο πρωινό και μεσημεριανό που απολάμβανε ο Παλαμάς -ενώ ο Καβάφης περιοριζόταν σε λιτό γεύμα. Όταν όμως ήρθε το βράδυ, όλα τα καλά του κόσμου ήταν για τον Καβάφη και τίποτα για τον Παλαμά. Σε αυτή την προφητεία ο Καβάφης δικαιώθηκε πανηγυρικά -αλλά και ο Λαπαθιώτης, όπως βλέπουμε.